Nieumiejętność pisania nie jest więc równoważną z niemożnością władania danym językiem. Mam rodzinę we Francji, w której niektóre osoby całkiem nieźle znają język polski w mowie, ale nie potrafią słowa napisać po polsku. Podobnie jest z dziećmi, które jeszcze nie chodzą do szkoły. Kilkanaście tysięcy lat temu nie było nigdzie na ziemi żadnego pisma, a różne ludy używały jednak, jako środka porozumiewania się różnych języków.
Istnieją sposoby porozumiewania się między ludźmi, które są podobne do tych, jakie obserwujemy wśród zwierząt. W pewnych okolicznościach, np. dla żartu, możemy przy pomocy mlaskania poinformować kogoś o swoim apetycie. Wysunięcie ramienia może być równoznaczne z wydaniem rozkazu ruszenia w drogę w odpowiednim kierunku, a zmarszczenie czoła może sygnalizować ostrzeżenie.
Po tych wyjaśnieniach możemy bardziej uściślić znaczenie wyrazu "mowa". Będziemy uważać mowę za dźwiękową formę dowolnego języka naturalnego. W naszym przypadku języka polskiego.
Drugim wyrazem, którego będziemy używać jest łączność. W kontaktach międzyludzkich mówimy o łączności duchowej, łączności radiowej i telefonicznej. Ale zawsze w kontekście zależności między osobami i przedmiotami, która umożliwia proces sterowania, czyli oddziaływania wspomaganego.
Sterowanie miedzy ludźmi odbywa się szczególnie często przy pomocy mowy, choć także przy pomocy innych form języka, jak również przy użyciu znaków pozajęzykowych, np. gestów lub rysunków. Poza tym łączność w zakresie doznań estetycznych wykorzystuje jeszcze takie artystyczne formy znaków jak dźwięki muzyki, kolory w malarstwie, inscenizacja w teatrze.
Teraz zajmiemy się jednym, konkretnym schematem łączności między nadawcą wiadomości a jej odbiorcą przy założeniu, że środkiem porozumiewania się jest mowa.
Układ nr 1 - źródło wiadomości. Jest to przede wszystkim układ pamięciowy, w którym zmagazynowane są różne elementy języka w kilku powiązanych ze sobą systemach, a mianowicie fonetycznym, fonematycznym, gramatycznym i leksykalnym. Ze źródłem wiadomości związany jest termin informacja.
Pierwsza czynność, która zachodzi przy przesyłaniu informacji przy pomocy mowy, polega na odszukaniu w pamięci odpowiednich elementów oraz zasad łączenia ich w całości zdaniowe. Jeżeli ktoś powie np. Bardzo boli mnie noga, to zapewne na jednym z wejść pojawiła się wiadomość z układu nerwowego, którego zakończenia znajdują się w dolnej kończynie, donosząc o odczuciu bólu. Może to być też wiadomość (dochodząca z innej części pamięciowej centralnego układu nerwowego), która można sformułować tak: Dzisiaj jest lekcja polskiego, na którą nie jestem przygotowany. Trzeba cos rodzicom powiedzieć, aby pozwolili mi pozostać w domu. Ból nogi jest odpowiednią wymówką.
Układ nr 2 - koder. Gdy dokonano wyboru elementów i zasad ich łączenia odpowiednie wiadomości zostają przesłane do drugiego układu - kodera. Każdy normalny i wykształcony człowiek dysponuje większą ilością koderów, w zależności od tego, ile zna sposobów przekazywania informacji językowych. Koder jest częścią centralnego układu nerwowego, decydującą o wykonaniu określonych ruchów przez te części ciała, które zaangażowane są w procesie nadawania wiadomości ( narządy mowy).
Układ nr 3 - zespół narządów mowy. Należą do nich liczne , odrębne anatomicznie części, z których jedne są nieruchome (bierne), a inne ruchome (czynne). Nieruchome to: górna szczęka z podniebieniem twardym, wnęki nosa, tylna ściana gardła i tchawica. Najważniejszymi ruchomymi częściami są: żuchwa (szczęka dolna) , język, podniebienie miękkie z języczkiem, chrząstki krtani i wiązadła głosowe. Do procesów artykulacyjnych zalicza się także pewne ruchy przepony.
Układ nr 4 - zespół zmysłu mięśniowego. Układ narządów mowy ma trzy różne wyjścia. Jedno z nich prowadzi do układu czwartego , stanowiącego zespół zmysłu mięśniowego. Poza pięcioma zmysłami głównymi (wzrok, słuch, smak, powonienie i dotyk) człowiek dysponuje jeszcze szeregiem zmysłów "drugorzędnych", do których należy m.in. poczucie mięśniowe (poczucie napięcia i ruchów mięśni), czyli kinestezja. Dotyczy to zwłaszcza położenia i ruchów języka. Kinestezja umożliwia w pewnej mierze kontrolę ruchów artykulacyjnych; ułatwia również kontrolę wysiłku artykulacyjnego przy niektórych spółgłoskach.
Układ nr 5 - zmysł dotyku bardzo przydatny przy artykulacji licznych głosek. Zmysł dotyku pozwala na przykład stwierdzić, że przy artykulacji początkowej spółgłoski wyrazu "trzy" przód języka dotyka przedniej części sklepienia jamy ustnej tuż za górnymi siekaczami. Znaczenie zmysłu mięśniowego i dotykowego dla artykulacji ujawnia się dobitnie przy utracie słuchu na skutek choroby lub wypadku. Nie ma wówczas możliwości kontroli artykulacji przy pomocy słuchu.
Układ nr 6. Od kilkudziesięciu lat, dzięki różnym środkom technicznym, człowiek może przekazywać mowę w czasie i przestrzeni. Jednakże w codziennym życiu najczęściej porozumiewamy się w sposób bezpośredni. Ruchy narządów artykulacyjnych powodują drgania otaczającego nas powietrza, a te z kolei udzielają się membranie ucha osoby słuchającej, skąd przenoszone są do ośrodka nerwowego słuchacza. W próżni nie można wywołać zjawiska, które by powodowało wrażenie jakiegokolwiek dźwięku. Środowisko w którym przenoszona jest mowa z ust nadawcy do ucha odbiorcy jest układem nr 6.
Układ nr 7 - źródło zakłóceń. Jednakże rzadko się zdarza, by powietrze otaczające dwóch rozmówców było pobudzane do drgań wyłącznie przez ich narządy mowy. W normalnych warunkach, w "tle" rozmowy istnieją dodatkowe wrażenia dźwiękowe, które nieraz mogą ją zakłócać. Zakłóceniem może być nawet najwyższej klasy muzyka lub też rozmowa postronnych osób. Jakkolwiek ich pochodzenie i rodzaj mogą być różne, określamy umownie każdego człowieka, zwierzę czy maszynę, które powodują zakłócenia jako źródło zakłóceń.
Układ nr 8 - zmysł słuchu nadawcy. Akustyczny sygnał mowy , wraz z zakłóceniami, dochodzi nie tylko do odbiorcy, lecz także do nadawcy. Znaczenie tego faktu dla łączności przy pomocy mowy ukazuje zjawisko utraty wyrazistości u osób z nabytą głuchotą. Aby mówić poprawnie, trzeba kontrolować artykulację przez ocenę słuchową wytwarzanych przez siebie dźwięków. Zatem przez zmysł słuchu nadawcy, następuje jeszcze jeden rodzaj sprzężenia zwrotnego.
Układ nr 9 - zmysł słuchu odbiorcy. Odbierany sygnał podlega zawiłym pod względem fizycznym przekształceniom, zanim stanie się przedmiotem percepcji. Warto przypomnieć, że nawet człowiek o najlepszym słuchu nie percypuje wszystkich możliwych dźwięków. Psy np. słyszą dźwięki znacznie wyższe niż człowiek, a jeszcze wyższe odbierane są przez niektóre owady.
Układ nr 10 - dekodery mowy. Spostrzeżenia słuchowe są przesyłane przez zmysł słuchu do dalszych układów wchodzących w skład jego centralnego układu nerwowego. Jeden z nich przyjmuje spostrzeżenia słuchowe muzyczne, inny różnego rodzaju hałasy, a jeszcze inny dźwięki mowy. Takie wyspecjalizowane ośrodki nazywamy dekoderami mowy.
Zmysł słuchu odbiera zatem sygnały dźwiękowe, a dekoder je interpretuje. Poza tym spełnia on jeszcze jedną rolę. Jest selektorem wybierającym określony sygnał spośród innych, które go zakłócają. Jeśli nawet użyteczny sygnał mowy jest zakłócany innym sygnałem (hałasem, muzyką, inną rozmową itp.) o wyższym poziomie głośności, to nawet wtedy dekoder mowy zdolny jest wyselekcjonować sygnał użyteczny.
Układ 11 - źródło informacji odbiorcy, w który następuje ostateczne rozpoznanie. Gdy człowiek nadaje wiadomość przy pomocy mowy, jego źródło informacji wysyła pewne sygnały, gdy zaś wiadomość taką odbiera, wówczas podstawowa funkcja źródła informacji polega na porównywaniu sygnałów przekazywanych z dekodera z odpowiednimi komórkami pamięci językowej w różnych płaszczyznach: fonetycznej, fonematycznej, składniowej i leksykalnej.
Sprawność sterowania przy pomocy mowy zależna jest od tego, jak dalece podobne jest źródło informacji odbiorcy do źródła informacji nadawcy. Przedstawiony powyżej schemat łączności za pomocą mowy dotyczy najprostszej sytuacji, w której przekazywanie informacji odbywa się w sposób naturalny, tzn. bez zastosowania jakichkolwiek urządzeń technicznych.
Schemat łączności przy pomocy mowy - dodano: 2002-11-27
